Του Γιώργου Γυπακη
«Η ανάγκη να προσανατολιστεί η εκπαίδευση στο να φτιάχνει ανθρώπους με κρίση, δημιουργικότητα και φαντασία και όχι ρομποτ γεμισμένα με γνώσεις, τονίζεται σήμερα τόσο πολύ από όλους τους παιδαγωγούς ώστε κατάντησε κοινοτοπία να το αναφέρει κανείς.»
Πολυξένη Ματέυ 1986
Κρίνοντας από το αποτέλεσμα, όσο κοινοτοπία να ήταν όλα αυτά τότε, τόσο επίκαιρα συνεχίζουν να είναι σήμερα. Πριν από λίγο καιρό προσπαθούσαμε να εξηγήσουμε στην 11χρονη κόρη μου τί είναι το διάταγμα του Μεδιολάνου και γιατί τα περσσότερα στο κεφάλαιο έπρεπε να τα μάθει απέξω, ακόμα κι αν δεν τα καταλάβαινε. Δε νομίζω τελικά ότι σε λίγους μήνες θα το θυμάται, όπως πολλοί έφηβοι δε θυμούνται τίποτα από τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα που έφεραν ως εδώ τον πολιτισμό μας, κι έτσι δυσκολεύονται να εξηγήσουν τις αιτίες για τις οποίες ο κόσμος μας πάει τόoooσο καλά.
Σα γονιός δύο παιδιών έχω διαπιστώσει ότι το εκπαιδευτικό μας σύστημα στερεί τη χαρά από τα παιδιά μας σκοτώνει τη δημιουργικότητα και τη φαντασία και δημιουργεί στην χειρότερη περίπτωση άβουλους πολίτες χωρίς κοινωνική συνείδηση, εργαζόμενους χωρίς δημιουργικές ικανοτητες, επιστήμονες προσκολλημένους στην εξειδίκευσή τους ή ευφυείς, όταν πρόκειται να φροντίσουν τα συμφέροντά τους πολιτικούς, χωρίς ικανότητα επίλυσης προβλημάτων.
Σαν παλιός δημοσιογράφος έχω διαμορφώσει συγκεκριμένη άποψη για το πως θα μπορούσε να γίνει καλύτερο το σχολείο, ποιό χαρούμενο και πως θα μπορούσε να παράγει πραγματικά έξυπνους και δημιουργικούς πολίτες.
Και σαν μουσικός δημιουργός, αφιερώνω πολύ χρόνο για το πως αυτή η άποψη μπορεί να γίνει πράξη.
Πιστεύω ότι κάθε λογικός άνθρωπος θα συμφωνήσει μαζί μου σ’ αυτό, ότι δηλαδή δεν έχουμε δημιουργικούς ηγέτες, όχι μόνο στο πολιτικό σύστημα αλλά και στον παραγωγικό τομέα. Κι ενώ στα πανεπιστήμιά μας κυκλοφορούν οι καλύτερες ιδέες, ελάχιστες απ αυτές μπαίνουν σε εφαρμογή στην αγορά. Γι αυτό είμαστε μια χώρα που παράγει κυρίως υπηρεσίες και χύμα αγροτικά προϊόντα αντί για υψηλής τεχνολογίας βιομηχανκά προϊόντα. Τί λείπει; Λείπει η φαντασία και η τόλμη των ανθρώπων να αλλάξουν τα πράγματα, να προχωρήσουν μπροστά. Αυτή η έλλειψη τόλμης και φαντασίας που στην εποχή μας προκύπτει ως βασική ικανότητα ουσιαστικής προόδου στην παγκόσμια κοινωνία, λείπει από όλους τους παραγωγικούς τομείς και στην τελική διαμορφώνει ολόκληρη τη δομή της κοινωνίας μας. Λες και έχουμε μάθει παπαγαλία έναν τρόπο να επιβιώνουμε και δεν ξεκλειδώνουμε τις πραγματικές μας ικανότητες παρά μόνο αν πρόκειται να κάνουμε κάποια λαμογιά. Αλλά:
Το ξεκλείδωμα του δημιουργικού δυναμικού
είναι το κλειδί της οικονομικής ανάπτυξης
«Προκειμένου να αναπτυχθεί η καινοτομία, οι οργανισμοί πρέπει να δημιουργήσουν ένα περιβάλλον που να ευνοεί τη δημιουργικότητα. φέρνοντας σε επαφή τις πολυτάλαντες ομάδες ανθρώπων που εργάζονται σε στενή συνεργασία – ανταλλάσσοντας γνώσεις, ιδέες και διαμορφώνοντας την κατεύθυνση του μέλλοντος. Οι οργανισμοί με επικεφαλής τους δημιουργικούς ηγέτες έχουν υψηλότερο ποσοστό επιτυχίας στην καινοτομία, την εμπλοκή των εργαζομένων, την αλλαγή και την ανανέωση»
Linda Naiman, ιδρυτής της διεθνούς κοινοπραξίας “δημιουργικότητα στην εργασία”
«Η κριτική σκέψη είναι μια κεντρική ιδέα στις εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις για τις δεξιότητες που πρέπει να χρησιμοποιηθούν σε όλες τις θεματικές ενότητες και οι μαθητές μπορούν να εφαρμόσουν σε εκπαιδευτικό, επαγγελματικό και πολιτικό περιβάλλον καθ ‘όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Πολλές από τις ταχύτερα αναπτυσσόμενες θέσεις εργασίας και οι αναδυόμενες βιομηχανίες βασίζονται στην δημιουργική ικανότητα των εργαζομένων – στην ικανότητα να σκέφτονται ασυνήθιστα, να αμφισβητούν το κοπάδι, να φαντάζουν νέα σενάρια και να παράγουν εκπληκτική εργασία» www.p21.org
Σε αντιδιαστολή μ αυτά, πρόσφατα διάβασα για μια δημοσκόπηση που έγινε στην Κρήτη κι ένα από τα ερωτήματα ήταν σχετικά με ποιες αξίες μεγαλώνουν τα παιδιά τους οι Κρητικοί; 86,1% δίνει έμφαση στους καλούς τρόπους, 74% στην εργατικότητα 40% στην ανεξαρτησία, και 41,4% στην αίσθηση υπευθυνότητας. Όσο για τη φαντασία μόνο το 18,7% την ενθαρρύνει. Δεν είμαι κατά των καλών τρόπων αν και δε φημίζομαι για τους δικούς μου, αλλά, μόνο 18,7% στη φαντασία; Γι αυτό πάμε τόσο μπροστά σ’ αυτό τον τόπο;
Ομως πώς καλλιεργούνται η φαντασία και η δημιουργική σκέψη;
Σε μια από τις δημοφιλέστερες ομιλίες του TEDX , ο Sir Ken Robinson (πανεπιστημιακός, συγγραφέας και σύμβουλος σε θέματα εκπαίδευσης και καλλιτεχνικής παιδείας) αναφέρει ότι η δημιουργικότητα είναι σήμερα τόσο σημαντική όσο και ο αλφαβητισμός, και ότι πρέπει να την αντιμετωπίζουμε με την ίδια τακτική. Ο Πικάσσο κάποτε είπε ότι όλα τα παιδιά γεννιούνται καλλιτέχνες. Το θέμα είναι να παραμείνουν καλλιτέχνες όσο μεγαλώνουν. Αξίζει να την παρακολουθήσετε ολόκληρη:
ΤΟ ARTinED
Σε διεθνές επίπεδο, διάφορα ερευνητικά ιδρύματα έχουν εδώ και χρόνια αρχίσει να μελετούν μεθόδους της ενσωμάτωσης των τεχνών στα μαθήματα γενικής παιδείας, διαπιστώνοντας ότι παράγει ευφυέστερους και ικανότερους μαθητές, μαθητές με δημιουργική και κριτική σκέψη που μπορούν να ανταποκριθούν στις προκλήσεις του μέλλοντος. Εχοντας προσωπική εμπειρία από αυτό που συμβαίνει στο Μουσικό Σχολείο Χανίων, το ότι δηλαδή έχει σχεδόν 100% επιτυχία εισαγωγής των μαθητών του σε ΑΕΙ και το ότι σ’αυτό το σχολείο δεν υπάρχει σχεδόν καθόλου bullυing και αυτά αποδίδονται από όλους μας εκεί στις πολλές ώρες μουσικής παιδείας και στο ότι στα διαλείματα τα παιδιά ασχολούνται με τις πρόβες τους θα πρότεινα, όλα τα σχολεία της χώρας να γίνουν μουσικά. Φανταστείτε δηλαδή τί θα γινόταν αν, καθηγητές γενικής παιδείας και μουσικής δούλευαν μαζί στην τάξη σε κοινά αντικείμενα. Περι αυτού πρόκειται λοιπόν.
Πρόσφατα ολοκληρώθηκε το χρηματοδοτούμενο από την Ευρωπαϊκή Ενωση πρόγραμμα ψηφιακής επιμόρφωσης e-ARTinED, σαν ψηφιακή συνέχεια του ArtinEd, ενός προγράμματος που έτρεχε για αρκετά χρόνια με πολύ σημαντικά αποτελέσματα. Το πρόγραμμα απευθυνόταν σε εκπαιδευτικούς και είχε σαν σκοπό του την προσφορά εκπαιδευτικών εργαλείων και την ανάπτυξη ιδεών και μεθόδων για την ενσωμάτωση των τεχνών στο πρόγραμμα της σχολικής ύλης. Arts Integration. Το πρόγραμμα επισημαίνω για να μην υπάρχουν παρανοήσεις, δεν αφορά την ανάπτυξη των καλλιτεχνικών μαθημάτων μεμονωμένα εντός του σχολικού προγράμματος, αλλά όπως έκανε το πρόγραμμα Μελίνα, την ενσωμάτωσή τους. Με τη διαφορά ότι τώρα υπάρχει καλύτερη τεκμηρίωση και εργαλεία ώστε να γίνεται πιο μεθοδικά και πιο διευρυμένα απ ότι τη δεκαετία του 90.
Ο ακριβής ορισμός του Arts Integration όπως τον μετέφρασα είναι «η ενσωμάτωση των τεχνών είναι μια ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ στην ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ στην οποία οι σπουδαστές κατανοούν μέσα από μία μορφή τέχνης. Οι σπουδαστές συμμετέχουν σε μια ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ όπου μια μορφή τέχνης και μια άλλη θεματική περιοχή συναντώνται με κοινούς ΣΤΟΧΟΥΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ»
Παράλληλα το πρόγραμμα παρείχε εργαλεία και για την ενίσχυση της κοινωνικής ένταξης και της αγάπης της φύσης, την ενδυνάμωση, σε προσωπικό και επαγγελματικό επίπεδο, τη χρήση πολυμέσων, την εμπειρία της συνεργατικής μάθησης, της συνεργασίας μεταξύ εκπαιδευτικών και καλλιτεχνών και την κατάρτιση με ευρωπαϊκή διάσταση. Προφανώς το πρόγραμμα θα έχει επιτύχει απόλυτα όταν ευαισθητοποιηθούν οι εκπαιδευτικές αρχές των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων και να θεσμοθετήσουν ένα πλαίσιο συνεργασίας καλλιτεχνών και εκπαιδευτικών με στόχο να γίνει, επιτέλους, το σχολείο πιο ενδιαφέρον για τα παιδιά, τουλάχιστον σε χώρες όπως η δική μας που το εκπαιδευτικό σύστημα καταστέλλει αντί να αναπτύσσει τη δημιουργικότητα, ιδιαίτερα στο δημοτικό.
Συντονιστής του έργου ήταν ενα δημοτικό σχολείο μιας μικρής κοινότητας 250 περίπου κατοίκων στην Κεντρική Σουηδία το οποίο λειτουργεί σε στενή συνεργασία με Σχολή Χορού και παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στα εκπαιδευτικά δρώμενα της Σουηδίας θεωρούμενο σχολείο πρότυπο για την ενσωμάτωση των Τεχνών και ειδικότερα του χορού στην εκπαίδευση. Από ελληνικής πλευράς, εκτός από τη μεγαλύτερη συμμετοχή εκπαιδευτικών, βασικό ρόλο στο έργο έχει το Εργαστήριο Διανεμημένων Πληροφοριακών Συστημάτων και Εφαρμογών Πολυμέσων της Σχολής Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών του Πολυτεχνείου Κρήτης που ανέπτυξε και υποστηρίζει την ψηφιακή πλατφόρμα μέσω της οποίας υλοποιήθηκε το πρόγραμμα, αλλά είχε και την ευθύνη ενός από τους 5 κύκλους σεμιναρίων: Των Τεχνών των Νέων Μέσων δηλαδή των μορφών τέχνης που παράγονται με τη βοήθεια ψηφιακών τεχνολογιών. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι και η ψηφιακή αφήγηση με το eShadow μια σύγχρονη εκδοχή του παραδοσιακού Θεάτρου Σκιών που έχει αναπτύξει και προσφέρει δωρεάν στην εκπαιδευτική κοινότητα το εργαστήριο. Οι άλλοι κύκλοι (διάρκειας τριών εβδομάδων ο καθένας) περιλάμβαναν τα αντικείμενα της μουσικής, του χορού, των εικαστικών και της λογοτεχνίας, ενώ συμπληρωματικά στον κύκλο σεμιναρίων για τη μουσική έγινε από μένα ένα ακόμα σεμινάριο μίας εβδομάδας με θέμα “Εκπαιδευτική οργανοποιία”.
Οπως αναφέρει η υπεύθυνη του προγράμματος Teresa Dello Monaco συνοψίζοντας τα αποτελέσματα δεκάδων ερευνών:
“Η συμμετοχή των τεχνών αλλάζει τον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά σκέφτονται και πώς αισθάνονται για τη μάθηση. Καθώς περισσότεροι εκπαιδευτικοί χρησιμοποιούν τα κίνητρα και τις επικοινωνιακές ικανότητες των τεχνών, αυξάνονται οι αναφορές για αυξημένη συγκέντρωση, περισσότερη συνεργασία, καλύτερη κατανόηση και μεγαλύτερη αυτοεκτίμηση μεταξύ των μαθητών. Οι σπουδαστές γίνονται πιο ανθεκτικοί σε αποτυχίες όταν έχουν την ευκαιρία να μάθουν μέσα από μαθήματα έρευνας βασισμένα στην τέχνη που δίνουν έμφαση στον πειραματισμό και τη μάθηση από τα λάθη. Οι τέχνες εμπλέκουν τους μαθητές στη δημιουργική επίλυση προβλημάτων και στη χρήση νέων τεχνολογιών που τους προετοιμάζουν για έναν κόσμο που θα αλλάξει με αδιανόητο τρόπο. Η δημιουργική σκέψη είναι μια βασική ικανότητα που απαιτείται για τις κατηγορίες εργασίας που αναμένεται να αυξηθούν στο επόμενο μέλλον . Και οι τέχνες παρέχουν ακριβώς τα είδη των δεξιοτήτων σκέψης και εργασίας που απαιτούνται στο χώρο εργασίας της νέας χιλιετίας:
–Υψηλότερου επιπέδου σκέψη – Higher level thinking
-Φαντασία και δημιουργικότητα
-Συνετή ανάληψη κινδύνου και πειραματισμός
-Ομαδική εργασία, συνεργατική επίλυση προβλημάτων
-Τεχνολογικές ικανότητες
-Ευέλικτη σκέψη, εκτίμηση για την ποικιλομορφία
-Αυτοπειθαρχία, επιμονή και ανάληψη πρωτοβουλίας»
Αν νομίζετε ότι τα παιδιά μας διδάσκονται τέτοιες δεξιότητες σήμερα στα σχολεία, να μου το πείτε!
Πώς όμως οι τέχνες βοηθούν στη μάθηση;
Η μάθηση, λένε οι μελέτες, φαίνεται να στηρίζεται στην πλαστικότητα των συνάψεων ανάμεσα στους νευρώνες. Οι νευρώνες του εγκεφάλου μας επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω των συναπτικών συνδέσεων. Επικοινωνούν, στέλνοντας κατάλληλα μηνύματα μέσω νευροδιαβιβαστών για να απελευθερώσουν χημικές ουσίες, ορμόνες δηλαδή ικανές να αλλάξουν την διάθεση μας. Η ντοπαμίνη, η σεροτονίνη και η νορεπινεφρίνη είναι τρεις από τις γνωστότερες οργανικές ουσίες που λειτουργούν ως… συναισθηματικές πηγές. Τα πιο συχνά συναισθήματα που νιώθουμε, είναι αποτέλεσμα αυτών των τριών ουσιών. Αυτές οι συνάψεις αρχίζουν να δημιουργούνται ανάλογα με τις αισθητικές εισροές, που σημαίνει ότι το περιβάλλον ενός παιδιού μεταβάλλει τόσο τον αριθμό όσο και την πολυπλοκότητα τους. Αυτό λοιπόν αποτελεί τη βασική λειτουργία της τέχνης στον εγκέφαλό μας, δηλαδή το να προκαλεί συναισθήματα βοηθώντας την ανάπτυξη συνάψεων. Από την άλλη η ανάπτυξη του εγκεφάλου εξαρτάται από την κίνηση και τη φυσκή δραστηριότητα. Έτσι, για παράδειγμα, το θέατρο και ο χορός επιτρέπουν στους μαθητές να μάθουν κιναισθητικά. Ο χορός μπορεί να αυξήσει τις νευρικές συνδέσεις, διότι ενοποιεί διάφορες λειτουργίες του εγκεφάλου σε μία: νοητική, μουσική, κιναισθητική, και συναισθηματική.
Σύμφωνα με μια έρευνα του Πανεπιστημίου της Φλόριντα, η μουσική εκπαίδευση ωφελεί τις διανοητικές και μαθησιακές ικανότητες. Η ερευνα έδειξε ότι στο 90% των παιδιών προσχολικής ηλικίας αναπτύχθηκε η γλωσσική τους ευφυία ύστερα από 20 μέρες μουσικής εκπαίδευσης. Η μουσική εκπαίδευση αναπτύσσει τις ικανότητες ανάγνωσης και γραφής και βελτιώνει την ικανότητα στη μητρική γλώσσα. Συντελλεί όμως και στην ανάπτυξη της συνεργασίας, της πειθαρχίας της διανοητικής εργασίας και της δημιουργικότητας. Ειναι ευεργετική για τη μνήμη, τη μαθηματική σκέψη και βοηθάει ιδιαίτερα τα παιδιά με διάσπαση προσοχής και μαθησιακές δυσκολίες. Αυτό είναι ένα infographic για τη μουσικοθεραπεία, αλλά φανταστείτε αφού η μουσική μπορεί να θεραπεύσει, τί μπορεί να κάνει σε ένα παιδί που μαθαίνει.
Παραδείγματα Σχεδίων Μαθημάτων
Στο πρόγραμμα υποβλήθηκαν δεκάδες παραδείγματα Σχεδίων Μαθημάτων τα οποία εφαρμόστηκαν στην τάξη, όπως διδασκαλία γεωμετρικών σχημάτων και απομνημόνευση πλανητικού συστήματος με μουσική, διδασκαλία ξένης γλώσσας με μουσική, διαδικασία της φωτοσύνθεσης και η εποχή των παγετώνων με χορό, ιστορία με εικαστικές τέχνες, λογοτεχνία με ψηφιακές τέχνες, κι ακόμα γεωγραφία, φυσική και χημεία σε συνδυασμό με τέχνες. Με τη μουσική μπορείς να διδάξεις πιστεύω, σχεδόν τα πάντα γνωρίζοντας μόνο τα πολύ βασικά. Χορέψτε ένα βιβλίο, είναι πολύ εύκολο, αρκεί να διαλέξετε ένα βιβλίο, ένα παραμύθι ας πούμε, που μπορεί να δραματοποιηθεί με χορό. Χορέψτε τις 4 εποχές. Χορέψτε τη συμμετρία όπως εδώ.
Εμένα επειδή με προβλημάτιζε η δυσκολία που είχε η κόρη μου να κατανοήσει το ρολόι, έκανα ένα σχέδιο μαθήματος με χορογραφία, με θέμα το χρόνο και τις υποδιαιρέσεις του και το ρολόι.
Κάτι σημαντικό: ΔΕΝ χρειάζεται να είμαστε γνώστες μιας τέχνης για να την ενσωματώσουμε σε ένα σχέδιο μαθήματος, αρκεί να έχουμε όρεξη και μεράκι γι αυτό που κάνουμε και θα βρουμε το δρόμο για όμορφα αποτελέσματα.
Για διδακτορικούς φοιτητές υπάρχει στις ΗΠΑ το Dance your PhD ένας ετήσιος διαγωνισμός που προσκαλεί διδακτορικούς φοιτητές να παρουσιάσουν το διδακτορικό τους χορογραφώντας το. Κάθε χρόνο, δεκάδες νέοι επιστήμονες υποβάλλουν βίντεο με τους περίτεχνους χορούς τους με εκπληκτικά αποτελέσματα, όπως μπορεί να δει κανείς στο Youtube.
Δύσκολες για προσχολικής ηλικίας παιδιά και παιδιά του δημοτικού έννοιες μπορούν να γίνουν κατανοητές μέσα από το ρυθμό και το τραγούδι ή μέσα από τη δραματοποίηση τους με το χορό. Πίνακες μεγάλων ζωγράφων που εκφράζουν στιγμές ιστορικών περιόδων μπορούν να βοηθήσουν στην κατανόηση και εμβάθυνση του μαθήματος της ιστορίας. Για παράδειγμα εγώ θα πρότεινα κάποια μαθήματα της Ιστορίας ειδικά για την περίοδο της τουρκοκρατίας και της επανάστασης θα μπορούσαν να βασιστούν σε πίνακες ελλήνων ζωγράφων όπως αυτός του Γύζη που περιγράφει το παιδομάζωμα.
Ξέρουμε πόσο δυνατά συναισθήματα μπορεί να προκαλέσει η συζήτηση για την εικόνα στα παιδιά και κατά πόσο αυτά τα συναισθήματα μπορούν να τα βοηθήσουν να θυμούνται το μάθημα. Ισως κάποιοι δάσκαλοι να το εφαρμόζουν ήδη αυτό στην τάξη.
Εφαρμογές ψηφιακών τεχνολογιών όπως το Scratch και το e-Shadow που έχουν γίνει αποκλειστικά για εκπαιδευτικές χρήσεις, μπορούν να μετατρέψουν τα μαθήματα της γλώσσας και της ιστορίας σε πόλο μεγάλου ενδιαφέροντος για τα παιδιά του δημοτικού. Εγώ πρότεινα το Scratch και το makey makey για τη διδασκαλία της γεωγραφίας, σε συνδυασμό με τη μουσική του κόσμου και την οργανοποιία. Και το χρησιμοποιώ στο δικό μου εργαστήρι. Η Γεωγραφία είναι ένα σημαντικό μάθημα που έχει υποβαθμιστεί πάρα πολύ και τα βιβλία είναι άθλια και δυσνόητα. Κατά τη γνώμη μου θάπρεπε να διδάσκεται με παιγνιώδη τρόπο.
Η “Εκπαιδευτική Οργανοποιία”
Στα πλαίσια του σεμιναρίου για τη μουσική παρουσιάστηκε απο μένα για πρώτη φορά η “Εκπαιδευτική Οργανοποιία”. Η εκπαιδευτική οργανοποιία μπορεί να συνδυάσει κάποιες από τις κλασσικές μορφές τέχνης (μουσική, εικαστικά, χορός, αρχιτεκτονική) σε μια παιδαγωγική μέθοδο όπου τα παιδιά διευρύνουν την αντίληψή τους και τις ικανότητές τους κατασκευάζοντας τα δικά τους μουσικά όργανα ενώ παράλληλα εμπλέκονται είτε ξεχωριστά είτε σε συνδυασμό με μαθήματα όπως η ιστορία, η γεωγραφία, η φυσική και τα μαθηματικά.
Η οργανοποιία είναι μια παραδοσιακή τέχνη που διδάσκεται, τουλάχιστον στον Ελλαδικό χώρο, από την εποχή του Βυζαντίου με τον παραδοσιακό τρόπο, δηλαδή από τεχνίτη σε μαθητή. Οργανοποιία διδάσκει στo παιδαγωγκό του Παν/μιου Αθηνών ο Νικόλας Τσαφταρίδης που αποτελεί μεγάλη πηγή για μένα.
Το 1920, η Satis Narona Coleman στο βιβλίο της «Δημιουργική Μουσική για παιδιά» τεκμηριώνει την παιδαγωγική αξία της οργανοποιίας για παιδιά. Η Coleman προτείνει ένα μουσικο-παιδαγωγικό σύστημα που συνδυάζει την κατασκευή μουσικών οργάνων με απλά φυσικά ή ανακυκλώσιμα υλικά με τη μουσική το χορό και το λόγο (ποίηση, τραγούδι). Τα ίδια στοιχεία δηλαδή που χρησιμοποιούν οι πιο γνωστές μουσικοπαιδαγωγικές μεθόδοι των Dalcroze, Kodaly και Orff.
Οι δημιουργικές δραστηριότητες που προτείνει η Coleman εφαρμόζονται σήμερα σε διάφορα παιδαγωγικά συστήματα στη δύση. Πώς όμως μπορούν να συνδυαστούν μέσω της ενσωμάτωσής τους στα μαθήματα ;
Η εμπειρία η δική μου αλλά και η έρευνα που έχει γίνει κυρίως από έλληνες δασκάλους και καθηγητές της μουσικοπαιδαγωγικής (Τσαφταρίδης, Σαρρής, Καμπύλης Π. – Σπετσιώτης, Καλυβιώτης κ.α.) έδειξε πως η κατασκευή μουσικών οργάνων προσφέρει στο παιδί εξαιρετικές εμπειρίες και διαθεματικές γνώσεις, συνδυάζοντας εκτός από τη μουσική και άλλες τέχνες:
- Το παιδί δημιουργεί μέσα από τη χειρωνακτική εργασία ένα έργο που παράγει τέχνη και έχει την προσωπική του σφραγίδα. Παράλληλα αναπτύσσεται η αισθητική του και εμπλέκεται με τις εικαστικές τέχνες, λόγω του τελικού διακοσμητικού ρόλου των οργάνων (Σαρρής 2010)
- Στη διαδικασία της κατασκευής, εμπλέκεται πρακτικά με την εκμάθηση της φυσικής, αφού ανακαλύπτει τις ιδιότητες των υλικών, τους όγκους, το βάρος και την υφή, αλλά και πως παράγεται ο ήχος σε κάθε περιπτωση ταλάντωσης (χορδές, μεμβράνες, ηχεία κπ)
- Εμπλέκεται με την εκμάθηση των μαθηματικών και της γεωμετρίας όταν καλείται να χαράξει σχήματα και να μετρήσει αποστάσεις για την τοποθέτηση τάστων σε ένα έγχορδο ή το άνοιγμα τρυπών σε ένα πνευστό.
- Εμπλέκεται με τη γεωγραφία και μυείται στην κοινωνική ανθρωπολογία όταν καλείται να μελετήσει, να αντιγράψει και να παίξει μουσικά όργανα από διάφορες χώρες και ηπείρους. Ταυτόχρονα αποκτά και πολυπολιτισμική συνείδηση καθώς μαθαίνει για τις μουσικές παραδόσεις άλλων λαών και μπορεί να τις συγκρίνει με τη δική του.
- Αναπτύσσει τη λογική και την ικανότητά του να προγραμματίζει, καθώς μαθαίνει να σχεδιάζει εξ αρχής ένα τελικό προιόν που απαιτεί μια σειρά ενεργειών για να γίνει.
- Αναπτύσσει την εφευρετικότητά του κάθε στιγμή που πρέπει να λύσει κατασκευαστικά προβλήματα που του προκύπτουν.
- Οξύνει τη φαντασία του καθώς συχνά προκύπτουν νέες ιδέες για τη διαμόρφωση του τελικού προϊόντος. Μου έχουν τύχει περιπτώσεις παιδιά να ανακαλύπτουν ένα καινούργιο ηχητικό αντικείμενο.
- Οξύνει την παρατηρητικότητα, καθώς το παιδί καλείται συχνά να αντιγράψει ένα μουσικό όργανο που βλέπει.
- Το παιδί μαθαίνει τη χρήση εργαλείων και αποκτά κατασκευαστικές δεξιότητες, ανάλογα με την ηλικία του (όπως δέσιμο κόμπων, τύλιγμα σπάγγου, πλέξιμο λαστίχων, χρήση ξυλοκόλλας, κόψιμο σε σκληρά υλικά όπως χαρτονι, καλάμι και κόντρα πλακέ κλπ.). Πρέπει να θεωρείται δεδομένη η ανάπτυξη της αδρής κινητικότητας σε παιδιά προσχολικής ηλικίας.
- Πιστεύω, ότι η εκπαιδευτική οργανοποιία μπορεί να βοηθήσει ιδιαίτερα στην ειδική αγωγή, πάντα σε συνδυασμό με τη μουσικοκινητική αγωγή.
Εκτός από τις διαθεματικές εφαρμογές της με μαθήματα γενικής παιδείας η εκπαιδευτική οργανοποιία μπορεί να αποτελέσει βασικό αντικείμενο στην Περιβαλλοντική εκπαίδευση.
Πειραματική εφαρμογή της Εκπαιδευτικής Οργανοποιίας έχει γίνει στα πλαίσια προγράμματος δημιουργικής απασχόλησης με θέμα την ιστορία της Κρήτης και τον Ερωτόκριτο στα Χανιά, υπό την επίβλεψη της παιδαγωγού Μαρίας Αρχοντάκη. Το μάθημα που ήταν σε μορφή βιωματικού εργαστηρίου, αφορούσε τη σύνδεση της ιστορίας της μουσικής με την ιστορία του πολιτισμού στον ελλαδικό χώρο και ιδιαίτερα στην Κρήτη, από την προϊστορική εποχή έως τη μινωική περίοδο. Το παρακολούθησαν παιδιά της Γ’, Δ’ και Ε’ δημοτικού. Γνωστικό αντικείμενο του μαθήματος ήταν η γέννηση του πολιτισμού και η ανακάλυψη της μουσικής μέσα από την ανακάλυψη των ήχων του σώματος και των πρώτων μουσικών οργάνων. Στόχος ήταν να αποκτήσουν τα παιδιά βασικές γνώσεις για την ιστορία της μουσικής, να «επανεφεύρουν» τα πρώτα μουσικά όργανα ανακαλύπτοντας τρόπους να παράγουν ήχο, με τα αντικείμενα καθημερινής χρήσης των περιόδων εκείνων (από την παλαιολιθική έως την εποχή του χαλκού). Ταυτόχρονα τα παιδιά διδάχτηκαν οργανοποιία, κατασκεύασαν δηλαδή ενδεικτικά όργανα της εποχής εκείνης (κρουστά, πνευστά και έγχορδα) και αυτοσχεδίασαν παίζοντάς τα. Εμαθαν ακόμα πώς να παράγουν ρυθμό με ηχηρές κινήσεις, πώς να αυτοσχεδιάζουν τραγουδώντας τις υποτιθέμενες εμπειρίες τους της καθημερινής ζωής . Ανάμεσα στις δραστηριότητες του μαθήματος οι οποίες περιλάμβαναν εκτός από την οργανοποιία και ακρόαση μουσικής, παιχνίδια εμψύχωσης, μίμησης και χορού, γινόταν αφήγηση ιστοριών και διαλογική συζήτηση με τα παιδιά.
Παράδειγμα Σείστρου
Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό του Σείστρου, όπου με αφορμή την κατασκευή του μουσικού οργάνου, μιλήσαμε για την εποχή του χαλκού. Το σείστρο των Αρχανών είναι το αρχαιότερο μουσικο όργανο που έχει βρεθεί στην Ευρώπη. Εγινε αναφορά στα ευρήματα ανασκαφών στην ανατολική Κρήτη όπου βρέθηκαν αυτές οι πήλινες αναπαραστάσεις τελετουργικών χορών και αντιπαραβολή με τους σημερινούς κρητικούς χορούς. Παίξαμε στο μπεντίρ ένα πεντοζάλη και τα παιδιά συνόδευσαν χορεύοντας με μεταλλικά κύμβαλα, γιατί μιλήσαμε και για το μύθο του Δία και των Κουρητών που έπαιζαν κρόταλα και κύμβαλα στο Ιδαίον Αντρον, όλα αυτά τα συνδυάσαμε με την εποχή του χαλκού και το γιατί ονομάστηκε έτσι, επίσης τα παιδιά έπαιξαν τα σείστρα τους συνοδεύοντας μια ηχογράφηση που υποθέτουμε ότι αναπαράγει ένα από τα πρώτα “καταγεγραμμένα” μουσικά κομμάτια στη δύση του Μεσομήδη του κρητός.
Οποιος θέλει, μπορεί να παρακολουθήσει τη σελίδα μου στο facebook μέσω της οποίας θα ανακοινωθεί σύντομα η διοργάνωση βιωματικών σεμιναρίων – εργαστηρίων για εκπαιδευτικούς και γονείς, με στόχο την προώθηση της ιδέας της εκπαιδευτικής οργανοποιίας στους μεν και προτάσεων για να περνάνε περισσότερο δημιουργικό χρόνο με τα παιδιά τους οι δε, κάτι που είναι απόλυτα απαραίτητο για τη ισσοροπημένη συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών.
*Το παραπάνω άρθρο είναι μετασκευή της ομιλίας μου στην πρόσφατη παρουσίαση που έκανα στο Οξω Νου στα Χανιά με το ίδιο θέμα.
Αέναος Ωδή 