Του Γιώργου Γυπάκη
Από το 1922 που εκδόθηκε το βιβλίο της αμερικανίδας μουσικοπαιδαγωγού Satis Narona Coleman «Δημιουργική Μουσική για παιδιά» η οργανοποιία με απλά υλικά είναι μια τεκμηριωμένη, αποδεκτή μέθοδος για το ξεκίνημα της μουσικής εκπαίδευσης των μικρών παιδιών – αυτό που σήμερα ονομάζουμε μουσική προπαιδεία.
Η Coleman ανέπτυξε ένα δικό της σύστημα, παράλληλα με τον Kodaly και λίγα χρόνια πριν τον Orff , βάζοντας ένα από τα θεμέλια της σύγχρονης μουσικής παιδαγωγικής. Οι δημιουργικές δραστηριότητες που προτείνει η Coleman εφαρμόζονται σήμερα καθολικά .
Η Coleman βασίζει τη θεωρία της για τη μουσική εκπαίδευση στις απαρχές της ανακάλυψης της μουσικής από τον προϊστορικό άνθρωπο. Εκτιμά βαθειά τη συνεισφορά στη μουσική των «πρωτόγονων κοινωνιών» όπως των αυστραλών ιθαγενών αλλά και της αφρικανικής παράδοσης των μαύρων του αμερικάνικου νότου. Αξιοποιεί την πρωτόγονη φύση των παιδιών και τα βοηθάει να ανακαλύψουν μόνα τους τον ήχο, μέσα από τα αντικείμενα που τον παράγουν. Τα προτρέπει να εξερευνήσουν τις ιδιότητες των υλικών και να επανεφεύρουν τα πρώτα μουσικά όργανα, σε ένα βιωματικό εργαστήρι της μουσικής που ξεκινάει από την πρωταρχική έκφραση για να καταλήξει στη γνώση του μουσικού οργάνου και της μουσικής σημειογραφίας.
Στην πορεία αυτή, τα παιδιά πρώτα μαθαίνουν να φτιάχνουν και να παίζουν αυτοσχέδια όργανα από όλες τις κατηγορίες μουσικών οργάνων, ώστε να είναι σε θέση αργότερα να επιλέξουν το κανονικό όργανο στο οποίο θα αφιερωθούν. Μαθαίνουν να αυτοσχεδιάζουν, μέσα από το τραγούδι και το χορό, ακριβώς όπως γίνεται στους πρωτόγονους πολιτισμούς, μαθαίνουν ακόμα και να συνθέτουν τα δικά τους τραγούδια στα δικά τους όργανα. Τέλος μαθαίνουν να ερμηνεύουν ομαδικά μουσική σε κοινό. «Ο πρωτόγονος άνθρωπος, λέει η Coleman, έφτιαχνε τα δικά του όργανα, έτσι θα κάνουμε κι εμείς τα δικά μας! Πόσο αρέσει στα παιδιά η κατασκευή τους! Και φυσικά, κάθε παιδί θέλει να παίξει στο όργανο που έφτιαξε!» Και πιο κάτω: «Ξεκινώντας από τα κρουστά, τα παιδιά μου θα είναι οι μικροί άγριοι που δε θα ξέρουν τίποτε από μουσική, θα χορεύουν πρωτόγονους χορούς και θα χτυπούν πάνω σε ακατέργαστα τύμπανα και θα κουνάνε ακατέργαστα κρόταλα μέχρι να ανακαλύψουν έναν τρόπο να βγάλουν τόνο. Το τραγούδι, επίσης, θα το ακολουθήσουμε από το απλούστερο ξεκίνημά του μέσα από την πορεία της εξέλιξής του και θα συσχετίσουμε το τραγούδι μας με το όργανο». Η Coleman θεωρεί ότι η μουσική είναι άρρηκτα δεμένη με λόγο και την κίνηση γι αυτό και η μέθοδός της περιλαμβάνει τη διδασκαλία μουσικής μέσω του τραγουδιού και του χορού σε ξεχωριστά κεφάλαια.
Σύμφωνα με την ίδια, αν ένα παιδί βιώσει την τέχνη της μουσικής από τα πρωτόγονά ξεκινήματα, κατασκευάσει τα δικά του όργανα και παίξει σ αυτά και ανακαλύψει μόνο του κάθε στάδιο στην ανάπτυξη των μουσικών οργάνων, μπορεί να αποκτήσει μουσικότητα. Ο τελικός στόχος είναι «να κάνουμε προσβάσιμη ολόκληρη την ιστορία της μουσικής σε ένα παιδί και να μπορεί να τη βιώσει και να την επεξεργαστεί , να βρει πώς θα φτιάξει και πώς θα χρησιμοποιήσει όλα εκείνα τα όργανα και να οργανώσουμε μια πορεία κατάλληλη για τα παιδικά χέρια και μυαλά που θα προσφέρει μια πραγματική εμπειρία ανάπτυξης της μουσικής τέχνης με τρόπο που θα αφυπνίζει και θα καθορίζει τις μουσικές του δυνάμεις και την καλαισθησία.»
Συνοψίζοντας η Coleman αναφέρει ότι η μέθοδός της «Δημιουργική Μουσική» μπορεί να συνεισφέρει στην εκπαίδευση και ανάπτυξη του παιδιού συμβάλλοντας στους ιδιαίτερους τομείς:
- της δημιουργικής του δύναμης
- της δύναμης να σκέφτεται για τον εαυτό του
- των γενικών του γνώσεων
- της ολόπλευρης συμμετοχής της συναισθηματικής του δύναμη
- της εκτίμησης της ομορφιάς και
- της κοινωνικοποίησης του
και γι αυτούς τους λόγους υπηρετεί τους σκοπούς της Εκπαίδευσης (Τσαφταρίδης 2013)
Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΟΡΓΑΝΟΠΟΙΙΑΣ
Αν και η μέθοδος αυτή περιλαμβάνει την ουσία και τα ίδια συστατικά της στοιχειοδομικής μουσικής του συστήματος Ορφ και άλλων συστημάτων που αναπτύχθηκαν αργότερα, η μεγαλύτερη διαφορά βρίσκεται στην έμφαση που δίνει στην παιδαγωγική αξία της οργανοποιίας. Ας σημειωθεί παρ’ όλα αυτά πως και στο Ινστιτούτο Orff στην Αυστρία η Οργανοποιία είναι ένα βασικό μάθημα. Η εμπειρία έδειξε πως η κατασκευή μουσικών οργάνων προσφέρει στο παιδί εξαιρετικές εμπειρίες και διαθεματικές γνώσεις, που ελάχιστες τέχνες θα μπορούσαν να αναπληρώσουν:
- Το παιδί δημιουργεί μέσα από τη χειρωνακτική εργασία ένα έργο που παράγει τέχνη και έχει την προσωπική του σφραγίδα. Παράλληλα αναπτύσσεται η αισθητική και οι εικαστικές τέχνες, λόγω του τελικού διακοσμητικού ρόλου των οργάνων (Σαρρής 2010)
- Στη διαδικασία αυτή, εμπλέκεται πρακτικά με την εκμάθηση της φυσικής, αφού ανακαλύπτει τις ιδιότητες των υλικών, τους όγκους, το βάρος και την υφή, αλλά και πως παράγεται ο ήχος σε κάθε περιπτωση ταλάντωσης (χορδές, μεμβράνες, ηχεία κπ)
- Εμπλέκεται με την εκμάθηση των μαθηματικών και της γεωμετρίας όταν καλείται να χαράξει σχήματα και να μετρήσει αποστάσεις για την τοποθέτηση τάστων σε ένα έγχορδο ή το άνοιγμα τρυπών σε ένα πνευστό.
- Εμπλέκεται με τη γεωγραφία, όταν καλείται να αντιγράψει και να παίξει μουσικά όργανα από διάφορες χώρες και ηπείρους. Ταυτόχρονα αποκτά και πολυπολιτισμική συνείδηση καθώς μαθαίνει για τις μουσικές παραδόσεις άλλων λαών.
- Αναπτύσσει τη λογική και την ικανότητά του να προγραμματίζει, καθώς μαθαίνει να σχεδιάζει εξ αρχής ένα τελικό προιόν που απαιτεί μια σειρά ενεργειών για να γίνει.
- Αναπτύσσει την εφευρετικότητά του κάθε στιγμή που πρέπει να λύσει κατασκευαστικά προβλήματα που του προκύπτουν.
- Οξύνει τη φαντασία του καθώς συχνά προκύπτουν νέες ιδέες για τη διαμόρφωση του τελικού προϊόντος. Μου έχουν τύχει περιπτώσεις παιδιά να ανακαλύπτουν ένα καινούργιο ηχητικό αντικείμενο.
- Οξύνει την παρατηρητικότητα, καθώς το παιδί καλείται συχνά να αντιγράψει ένα μουσικό όργανο που βλέπει.
- Το παιδί μαθαίνει τη χρήση εργαλείων και αποκτά κατασκευαστικές δεξιότητες, ανάλογα με την ηλικία του (όπως δέσιμο κόμπων, τύλιγμα σπάγγου, πλέξιμο λαστίχων, χρήση ξυλοκόλλας, κόψιμο σε σκληρά υλικά όπως χαρτονι, καλάμι και κόντρα πλακέ κλπ.)
Πρέπει να σημειωθεί ότι η παιδική οργανοποιία υπάρχει και στη λαϊκή μας παράδοση. Ο μεγάλος μας μουσικολόγος Φ. Ανωγειανάκης αναφέρει πολλές τέτοιες κατασκευές από παιδιά για παιδιά, είτε για εκπαιδευτικούς λόγους (στην Κρήτη έφτιαχναν την αρτικόλυρα μέχρι να αποκτήσουν την αληθινή λύρα) είτε ως παιχνίδι – ηχητικό αντικείμενο (όπως η στράκα, η νουνούρα κ.α.). Η παραδοσιακή διδασκαλία, κοινώς «μαθητεία» της οργανοποιίας εξάλλου έχει μελετηθεί από το Νικόλα Τσαφταρίδη, ως ένα άγνωστο αλλά σημαντικό κομμάτι με ιστορική συνέχεια από το Βυζάντιο ως τις μέρες μας.
Κατά τον Νικόλα Τσαφταρίδη, πρωτεργάτη της παιδαγωγικής εφαρμογής της οργανοποιίας στη χώρα μας, «το μουσικό όργανο που γίνεται από τα ίδια τα παιδιά ή με τη συμμετοχής τους αποτελεί ένα επιπλέον κίνητρο για να μάθουν να το χρησιμοποιούν. Αυξάνεται έτσι η δεκτικότητά τους και έχουν πιο δημιουργική και ουσιαστική συμμετοχή στο μάθημα της μουσικής. Γι αυτό το λόγο η κατασκευή δεν πρέπει να είναι μόνο ο σκοπός ή το τελικό προϊον αλλά και το μέσο για την παιδαγωγική προσέγγιση της μουσική. Μέρος της προετοιμασίας του μαθήματος της κατασκευής, συνεχίζει ο Τσαφταρίδης, πρέπει να αποτελεί και η εύρεση κάποιων κομματιών κατάλληλων, για να χρησιμοποιηθούν άμεσα τα συγκεκριμένα όργανα. Κάποιο ρυθμικό παιχνίδι ή κάποιο τραγούδι που θα συνοδεύεται από τα όργανα αυτά και θα ενισχύσει το ενδιαφέρον των παιδιών για τη μουσική. Ετσι θα τους δοθεί η δυνατότητα να γνωρίσουν όχι μόνο τον ήχο μέσω του οργάνου αλλά και το πώς χρησιμοποιείται, δηλαδή τη μουσική».
Η ΤΡΑΥΜΑΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΤΙΤΟΥΡΑΣ
Εχει ενδιαφέρον το ότι η αφετηρία όλων των προβληματισμών που οδήγησαν την Coleman σ’ αυτές τις διαπιστώσεις είναι η τραυματική της πρώτη επαφή με τη μουσική μέσω του πιάνου, η απογοήτευση από τη στέρηση της χαράς του αυτοσχεδιασμού, η επίπονη, άχαρη και βαρετή διαδικασία στην οποία υπεβλήθη για να μάθει να διαβάζει «τα μαύρα σημαδάκια στις γραμμές». Πρόκειται για μια εμπειρία για την οποία ακούω πολύ συχνά να μιλάνε σήμερα άνθρωποι που έχοντας αποφοιτήσει από τα κλασσικά ωδεία με ευνουχισμένο το ταλεντο τους, δηλώνουν ότι δεν έχουν «ξαναπιασει από τότε στα χέρια τους το όργανο». Αναρωτιέμαι γιατί δε βρέθηκε κανείς να τους πει ότι πριν αρχίσουν να «σπουδάζουν» ένα μουσικό όργανο θα έπρεπε πρώτα να περάσουν από ένα τμήμα μουσικής προπαιδείας!
Στη χώρα μας, άργησε κάτι λιγότερο από έναν αιώνα να παγιωθεί η αντίληψη ότι η μουσική εκπαίδευση δεν μπορεί και δεν πρέπει να ξεκινάει από τη μουσική γνώση δηλαδή τη θεωρία και τη σημειογραφία της, αλλά από το μουσικό βίωμα, τη μουσική εμπειρία. Σήμερα είναι καθολική η αντιληψη ότι τα παιδιά πρέπει να ξεκινούν τη μουσική τους εκπαίδευση από παιγνιώδεις δραστηριότητες που θα συνδυάζουν το λόγο, τη μουσική και την κίνηση πολύ πριν αρχίσουν να μαθαίνουν να γράφουν και να διαβάζουν το πεντάγραμμο. Η αντίληψη αυτή, που έγινε ευρύτερα αποδεκτή μέσω του συστήματος Ορφ που μεταλαμπάδευσε στην Ελλάδα η Πολυξένη Ματέυ Ρουσοπούλου, έχει περάσει σήμερα στην ύλη του δημόσιου σχολείου και διδάσκεται στα μουσικοπαιδαγωγικά τμήματα των ΑΕΙ, όμως δεν είναι γνωστή ακόμα σε όλους τους γονείς που θέλουν να βοηθήσουν τα παιδιά τους να αναπτύξουν τη μουσική τους δεκτικότητα.
Στην ύλη του μαθήματος μουσικής της Α’βάθμιας εκπαίδευσης του δημόσιου σχολείου περιλαμβάνεται και η οργανοποιία με μια σειρά από ενδεικτικές κατασκευές που βοηθούν τα παιδιά να αποκτήσουν οικειότητα με το αντικείμενο. Η ένταξή της οργανοποιίας στο σχολικό πρόγραμμα είναι επιστέγασμα των προσπαθειών καθηγητών όπως ο Νικόλας Τσαφταρίδης, ο Κώστας Μόσχος, ο Δημήτρης Σαρρής κ.α. εκπαιδευτικών της δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.
Το όραμα της Satis Coleman για μια Δημιουργική Μουσική από τα παιδιά και για τα παιδιά, εμπλουτισμένο με ρυθμικά και μουσικά παιχνίδια εμπνευσμένα από το υλικό όλων των μουσικοπαιδαγωγικών συστημάτων του 20ου αιώνα, επηρρεάζει τα μουσικά εκπαιδευτικά προγράμματα και ανταποκρίνεται στις σύγχρονες παιδαγωγικές ανάγκες των μουσικών τάξεων σε όλο τον κόσμο.
Οι φωτογραφίες είναι από το βιβλίο της Satis N. Coleman “Creative Music for Children”
Βιβλιογραφία:
Satis N. Coleman “Creative Music for Children” 1922 Δ. Αντωνακάκης-Ε. Χιωτάκης Μουσική Παιδαγωγική διαθεματικές εφαρμογές για μικρά παιδιά Καστανιώτης 2007 Τσαφταρίδης Νικόλας (1995). Αυτοσχέδια Μουσικά όργανα. Αθήνα: Σ & Μ Νικολαῒδης ΟΕ. Σεννή Παναγιώτα (2012). Τα αυτοσχέδια μουσικά όργανα: δραστηριότητες για την προσχολική εκπαίδευση. Πτυχιακή εργασία ΤΕΕΑΠΗ, Πανεπιστήμιο Πατρών. Τσαφταρίδης, Ν. (2006). «Κατασκευές Μουσικών Οργάνων και κατασκευές με απλά υλικά: Μια προσπάθεια θεωρητικής – παιδαγωγικής προσέγγισης». Βόλος: Πρακτικά Συνεδρίου Σαρρής Δ. (2010). «Ταξιδεύοντας στην Οργανοτοπία»: η μεταμάθηση μέσα από την εκπαιδευτική κατασκευή μουσικών οργάνων. Αθήνα: Πρακτικά Συνεδρίου Πρόγραμμα ΜΕΛΙΝΑ /Ο ήχος της Μουσικής
Αέναος Ωδή 